در ذیل آیه شریفه:

[وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‏].

و [نیز رحمتش‏] شامل حال آن سه نفرى [بود] که [با بهانه تراشىِ واهى از شرکت در جنگ‏] بازمانده بودند [و همه مسلمانان به دستور پیامبر با آنان قطع رابطه کردند] تا جایى که زمین با همه وسعت و فراخى‏اش بر آنان تنگ شد و [از شدت غصه، اندوه و عذاب وجدان‏] دل‏هایشان هم در تنگى و مضیقه قرار گرفت، و دانستند که هیچ پناهگاهى از خدا جز به سوى او نیست؛ پس خدا به رحمتش بر آنان توجه کرد تا توبه کنند؛ زیرا خدا بسیار توبه‏پذیر و مهربان است.

در شأن نزول این آیه داستان سه نفر متخلّف از جهاد را مى‏خوانیم که از عمل بسیار بد خود سخت پشیمان شدند و خداى مهربان پس از توبه و انابه، از کردار زشت آنان درگذشت.

آن سه نفر از مردم مدینه و از طایفه انصار به نامهاى: کعب بن مالک، فزارة بن ربیع و هلال بن امیّه بودند.

داستان آنان با کمى اختلاف که در بعضى از تفاسیر دیده مى‏شود بدین قرار است:

جنگى به نام «تبوک» براى مسلمانان پیش آمد. در آن جنگ به مسلمانان خیلى سخت گذشت و به فرموده قرآن در آیه 119 سوره توبه براى مسلمانان ساعت عسرت و هنگامه سختى بود، جابر بن عبداللّه مى‏گوید:

ما در این جنگ گرفتار سه نوع سختى شدیم، سختى زاد و توشه، کمبود آب، گرسنگى و تشنگى چهارپایان و پیاده ماندن مردم. رهبر اسلام به فرمان خداوند ازمردم براى شرکت در آن جهاد مقدّس دعوت کرد. منافقان و در مدینه و اطراف آن مشغول تبلیغات سوء شدند و براى سست کردن اراده مسلمانان از شرکت در جنگ، به فعالیّت پرداختند و گفتند: این چه بساطى است که هر ماه و هر هفته باید به جهاد رفت و مال و جان به هدر داد، این چه آیینى است که ما را از زندگى بازداشته و راحتى را از ما سلب کرده است.

تبلیغات آنان در عدّه‏اى از مردم اثر گذاشت و ایشان بدون عذر شرعى از شرکت در آن جهاد مقدّس خوددارى کردند. و اگر پیامبر بزرگ صلى الله علیه و آله با تبلیغات غلط آنان و خوددارى آن سه چهره مشهور مبارزه نمى‏کرد در آینده، سنّت ناپسندى گذاشته مى‏شد و هر کسى به کمترین بهانه‏اى از شرکت در جنگ فرار مى‏کرد.

رسول خدا صلى الله علیه و آله پس از بازگشت از جهاد، مورد استقبال مردمى که از شرکت در جهاد معذور بودند قرار گرفت. آن سه نفر هم که به بهانه جمع کردن میوه و انجام کارهاى عقب افتاده، در واقع به خاطر سستى و تنبلى در جهاد شرکت نداشتند به استقبال آمدند. رسول خدا صلى الله علیه و آله دستور اکید دادند که احدى از مسلمانان حق معاشرت و رفت و آمد با آنان را ندارد؟!

تمام مردم مدینه علیه آنان بسیج شدند. فروشندگان به آنان جنس نفروختند، معاشران‏ از معاشرت با آنان پرهیز کردند، دوستان نسبت به آنان آهنگ جدایى زدند، زن و فرزند نیز از ایشان روى گرداندند. حتّى زنان آنان به مسجد آمدند و به رسول خدا صلى الله علیه و آله عرضه داشتند: چنانچه خداوند به ما اجازه معاشرت با آنان را نمى‏دهد، ما را طلاق بگویید.

پیامبر صلى الله علیه و آله رضایت به جدایى ندادند، ولى فرمودند: ترک معاشرت را نسبت به آنان ادامه دهید.

راستى زمین با همه وسعتش بر آنان تنگ شد و از این بى‏توجّهى جانشان به لب آمد.

آرى، آنان گناهى بزرگ مرتکب شده بودند، گناه تخلّف از فرمان حق و خوددارى از شرکت در جهاد با کفر.

چون وضع را بدین صورت دیدند، از شهر و دیار دست کشیده و رهسپار بیابان شدند.

چهل شبانه روز گریستند و در آن مدّت همسرانشان به دستور پیامبر صلى الله علیه و آله وسائل لازم را براى آنان مى‏بردند. پس از آن همه گریه و زارى و عذر آوردن به پیشگاه حق، خبرى از عفو و مغفرت نشنیدند. «کعب» دو رفیق خود را صدا زد و گفت: علّت عدم پذیرش توبه ما دوستى ما با یکدیگر است حال که همه از ما بریده‏اند بیایید ما هم از یکدیگر کناره گرفته و هریک به بدبختى و روسیاهى خود در پیشگاه حق بنالیم. بدین‏گونه عمل کردند.

سرانجام خداى مهربان آیه 118 سوره توبه را نازل نمود پیامبر عزیز صلى الله علیه و آله مردم را مأمور بازگرداندن آنان کرد و خود، در جلوى مسجد به انتظار آنان قرار گرفت. مردم با احترام ایشان را وارد مدینه کردند، چون چشم پیامبر صلى الله علیه و آله به «کعب» افتاد او را در آغوش محبّت گرفت و فرمود: اى کعب! در تمام مدّت عمرت ساعتى به ارزش و قیمتِ ساعت قبولى توبه‏ات وجود ندارد